Кішкентай құмырсқа көзін ашты. Аяғын басып тұрмақшы болып еді, тұра алмады. Әлдеқандай бір қоршаудың ішінде жатыр. «Мен кіммін? Қай да жатырмын?» Ол қоршауды теуіп, аузын барынша ашып, тістелей бас та ды. Шы дас бермеген қор шау айырылып кетті. Басын шығарып, жанжа ғы на қарады. Айналасы толған бөшкеге ұқсаc сопайған жұ мыр бірдеңелер. Әлгілерден алты аяқты, басында екі мұртшасы бар тіршілік иелері шығып жатыр. Бәрінің түр-түстері бірдей. Ауыздары аңқайып, бір-біріне таңырқай қа райды.
– Туылған күндерің құтты болсын! – деген дауыс шықты. Барлығы дауыс шыққан жаққа бұрылды. Өздеріне ұқсайтын бейтаныс біреу тұр, тек түсі бұлар сияқты ашық емес, қоңырқай.
– Мен сендердің тәрбиешілеріңмін. Сендер де, мен де құмырсқалармыз. Біздің үйіміз «Илеу» деп аталады, – деді ол.
– Бір илеуде үлкен әулет өмір сүреді. Әулетіміздің қожасы – ханшайым.
Құмырсқалардың барлығы ханшайымға бағы на ды. Ережелер бойынша өмір сүреді. Енді сол ережелермен танысайық.
– Біріншіден, үлкендерді тыңдау керек.
– Екіншіден, жұптарыңды жазбаңдар. Илеуде дәліз де, бөлме де өте көп.
Адасып кетесіңдер.
– Үшіншіден, илеудегі жұмыстарға ат салысасыңдар. Құмырсқа үшін ең бастысы – еңбек.
– Төртіншіден, рұқсатсыз илеуден шығуға болмайды. Илеудің сыртында шексіз әлем бар. Онда қызық болғанымен, қауіпті. – Бесіншіден, бір-біріңе қамқор болыңдар. – Алтыншыдан, сыпайы болыңдар, сәлемдесіп жүріңдер.
– Бір-бірлеріңді көрген кезде сәлемдесуді ұмытпаңдар. Сәлемді былай беру керек, – деп өзінің мұртшасын бұларға тигізіп-тигізіп көрсетті.
– Осы мұртшаның көмегімен біз өзімізді танып, бөтендер ді ажыратамыз. Қане, енді сендер сәлемдесіп көріңдер. Құйтақандай құмырсқалар бірбіріне мұрттарын тигізіп, амандаса бастады. Бұл оларға сондай қызық көрінді.
– Ал енді тізіліп, сап құрып, тұра қалыңдар. Біз балабақшаға барамыз. Ол жерде ойнайсыңдар. Қалай өмір сүру керегін үй ренесіңдер.
Құмырсқалар ілімімен танысасыңдар, – деп, тәрбиеші кішкентай құмырсқаларды қараңғы дәлізбен ертіп жүрді. Балабақшада оларды күтушілері қуанышпен қарсы алды. Тәтті, дәмді ас беріп, тамақтандырды. Тамақтанған бала құмырсқалар: «Қандай дәмді! Тағыда бар ма?» деді жамырап. Сонда тәрбиешілердің біреуі: – Әрине, тек енді әркім өз қорегін өзі жинайды. Тез қозғалып, соңымнан еріңдер! – деп басқа бөлмеге бет алады. Кішкентай құмырсқалар соңынан ілесіп отырды. Ол жерде кішкене қоңыздар мен бөжектер толып жүр екен.
– Бұл біздің фермамыз, – деп түсіндірді тәрбиеші.
– Мыналар «бөжек» деп аталады. Олар сыртқы үлкен әлемде тіршілік етеді. Біз бөжек терді илеуге әкелеміз, та мақтандырамыз, күтіп, ба ғамыз. Ал олар бізге өз де рі нің дәмді сүттерін береді.
– Ол сүтті қайтіп аламыз? – деп сұрады бала құмырсқалар дың біреуі. – Оп-оңай, – деп жауап қатты тәрбиеші. – Шіркейді мұрт шала рыңмен жыбырлатсаңдар болғаны. Бала құмырсқалар шіркейлерді мұртшаларымен түрткілеп, дәмді асқа қарық болды. Содан соң тәр биеші оларды жол-жөнекей кездескен басқа бөлмеге алып кіреді.
Ол жерде ұсақ-ұсақ саңырауқұлақтар егулі тұр екен. Бұлардың да дәмі тіл үйіреді.
Тәрбиеші бала құмырсқаларды тағы дәлізге алып шығады. Дәлізде ерсілі-қарсылы жүрген ересек құмырсқалар көп-ақ. Олардың біреуі ең артта келе жатқан бала құмырсқаға соқты ғысып қалады. Балақай ұшып түсіп, төмен қарай домалай жө неледі. Домалай-домалай бала құмырсқа кең бір бөлмеге жетеді. Бөл менің қақ ортасында алып құмырсқа жатыр екен. Айналасында басқа құмырсқалар жыбырлап жүр. Біреуі тазалап, екіншісі тамақтандырып, үшіншісі мұртымен сипалап, әй теуір, қарап тұр ған бірі жоқ. Бәрі қарбалас үстінде. Ал дәу құмырсқаның астынан ұсақ-ұсақ шар сияқты аппақ бірдеңелер шығып жатыр. Келесі құмырсқалар әлгілерді бірбірден алып, басқа жаққа әкетуде.
Әуелі шошып кеткен бала құмырсқа қашпақ болады. Бірақ, мына жерде не боп жатқанын білгісі келіп, тоқтап қалады. Осы кезде мұны бір үлкен құмырсқа көріп: «Бері кел!» деп шақырады. Балақай ақырын жақындап, мұртшасын тигізіп, сәлем береді.
– Бұл – ханшайым! – дейді үлкен құмырсқа сыбырлап. Кенет, балақайдың тізелері дірілдеп, сүрініп кетеді. Ал хан шайым оны аялай сипап, былай дейді:
– Сен дүниеге жаңа ғана келгенсің ғой! Қорықпа! Одан да көмектес. Жұмыртқаны ал да, балалар бөлмесіне апар. Бала құмырсқа бір жұмыртқаны ала салып, басқалардың соңынан іле сіп жүгіре жөнеледі. Балалар бөлмесінде жұмыртқа деген көп екен. Үлкендер оларды ұқыппен тексеріп, тазалап, қайта жиып жүр. Бала құмырсқа әкелген жұмыртқасын тастай сала, бөлмеден атып шығады. Сәлден соң, басқа бір бөлмеге келіп кіреді. Мұнда ол жұмыртқалардан басы да, аяғы да жоқ жұп-жұмыр бірдеңелер дің шығып жатқанын көріп, аңқайып тұрып қалады.
Таңданғаны сондай, бала құмырсқаның «Ой!» деген қатты ды бысы шығып кетеді. Осы дауысты естіген ересек бір құмырсқа күліп жіберді.
– Бұлар – дернәсілдер1. Сен де бұрын осындай болғансың. Дернәсілдер еште ңе істей алмайды, қорғансыз. Сондықтан ба ғып-қағып, тамақтандырып, қорғау қажет. Кел, бізге көмекте сіп жібер, – дейді ересек құмырсқа. Балақай дернәсілдердің біріне жақындап, мұртын тигізді де, өзінің оларды өте жақсы көретінін сездіреді. – Мен достарымды ертіп келейін, – деп ересек құмырсқаға уәдесін беріп, сыртқа шығады. «Адасып кетпейін» деп жан-жағына қарайды. Осы кезде жаны нан бір ересек құмырсқа жүгіріп өтеді. Бала құмырсқа оның өн бойынан есіп өткен ыстық лепті сезеді. «Жүгіргендіктен денесі қызған болар» деп ойлайды ол. Дегенмен, мұның мән-жайын өтіп бара жатқан басқа бір ересек құмырсқадан сұрағанды жөн көреді.
– Ол жылу тасып жүр, – деп түсіндірді ересек құмырсқа.
– Күн көзіне әбден қыздырынып, содан соң бойына сіңген күн қызуын жүгіріп илеуге жеткізеді. Осылайша, оның дене қызуы төңірекке тарап, илеу ішін жылытады. Бала құмырсқа оны тыңдап алып, әрі қарай жү гіре жөнеледі. Алайда, ол көп кешікпей, өзінің адасқанын түсінеді. Содан соң, дәліздегі барлық бөлмелерді ара лай бастайды.
Бір бөлмеде үйілген дән, екіншіде жұмыртқалар жатыр. Үшінші біреуінде ұсақ дернәсілдер жиылыпты. Келесі бөлме де дернәсілдерге толы, бірақ олар мүлде қозғалмайды.
– Бұларға не болған, ұйықтап жатыр ма? – деп сұрайды ол күтуші құмырсқадан.
– Бұлар қуыршаққа айналғалы жатыр, – деп жауап береді күтуші.
– Жақында осы қуыршақтардан өзің сияқты кішкентай құмырсқалар шығады. Бала құмырсқаның есіне жақында ғана өзінің дүниеге қалай келгені түседі. Құмырсқалардың шығу тегін ол енді жақсы білетін еді. Келесі бір бөлмеге кіргенде, бала құмырсқаның зәресі ұшып кетеді. Бұл бөлмеде құмырсқалардың жұмыртқасын жеп, бір қоңыз отыр. Ал күту ші құмырсқалар дым болмағандай соған қарап тұр. Анда-санда қоңыздың берген әлдеқандай бір тамшыларын рахаттана асап қояды.
– Көмектесіңдер! – деп айқайлап жіберді бала құмырсқа. – Қарақшы! Мұның даусын естіген басқа ересек құмырсқалар жан-жақ тан жүгіріп келді. Бәрінің үрейлі көздері алаяқ қоңызда.
– Қоңызға, оның берген тамшыларына жоламаңдар! Оны же ген құмырсқаның есі ауып қалады, – деп бұйырды егде құмырс қа.
– Тез жұмыртқаларды алып, мына бөлмеден шығарыңдар!
– Ал қоңыз ше? Бұл жерден оны қалай шығарамыз? Осында қалса, жұмыртқаларды жеп қоймай ма? – деді бала құмырсқа. – Балақай, қорықпа, одан құтылудың жолын табамыз, – деп жауап берді қария.
– Сен өз бөлмеңе қарай зыт. Бала құмырсқаның кеткісі келмеді. Бірақ үл кендерді тыңдау керек. Тәрбиешісінің айтқан ақылдары есіне түсіп, ол жүгіре жөнелді. Достары бала құмырсқаны қуана қарсы алды. Бала құмырсқа өзінің басынан кешкендерін оларға айтып берді. Бәрі оны қызыға тыңдады. Ал тәрбиеші «илеу ішіне саяхат жасаймыз» деп уәде етті. Біраздан кейін әлдебір шу шығып, асығыс жүгірген аяқ дыбыстары естілді. Тәрбиеші сыртқа шығып, тез қайта кірді.
– Балақайлар, сендердің көмектерің керек. Илеуге қауіп төн ді. Үлкен су ағыны келеді. Жұмыртқаларды, дернәсілдер мен қуыршақтарды құтқару қажет. Оларды қауіпсіз жерге алып шығуға тиіспіз. Соңымнан еріңдер!
Бала құмырсқалар бөлмелерінен жүгіріп шықты. Дәлізде асы ғыс сыртқа қарай бет алған құмырсқалар. Бәрінің көтерген бағалы жүктері – болашақ бауырлары. Бала құмырсқалар ересектерге қосылып кетті. Бәрі илеу ден шығып, бір үлкен ағашқа өрмеледі. Жоғарыдан су ағынының илеуді қалай шайып өткені анық көрінді. Бұл ағашта отырған балақайлардың шексіз әлемді алғаш көруі еді. Қандай ғажап! Әулетке келген мына зұлматта олар ды онша шошыта алмады. Өйткені олар жалғыз емес, көп – құмырсқалардың нағыз үлкен отбасы. Бәрі бір-біріне көмектеседі, бір-бірінің қамын ойлайды. Су қайтты. Илеуге оралған құмырсқалар шаруаларына кі рісті.
Бір айдан сәл астам уақыт өтті. Балақайлар есейді, ашық реңктері қоңырқай тартты. Көп нәрсеге үйренді. Енді, міне, үл кен кәсіп таңдайтын кез келді.
– Мен күзетші боламын, – деді біреуі. – Илеудің ұшар басында отырып, қауіп төнсе, хабар беремін.
– Ал мен шытырман оқиғаларды жақсы көремін. Сондықтан барлаушы боламын, – деді екіншісі.
– Мен дән, дақыл тасимын, әулет үшін қорек жиямын.
– Ал мен жылу тасимын. Күнге қыздырынғанды жақсы кө ремін.
– Мен құрылысшы болсам деймін.
– Ал мен илеудің ішіндегі шаруалармен айналысамын. – Менің сарбаз болғым келеді. Әулетті жаудан қорғаймын. Жабыла неше түрлі кәсіп таңдап, әркім өз шаруасына кірісті. Олар тәрбиешілерінің «Еңбек – құмырсқаның көркі» деген сөзін естеріне алды. Сөйтті де, жас құмырсқалар сүйікті істеріне ықыласпен бас қойды.