Күлдерді айнала бір көбелек ұшып жүр. Қарамен көмкерілген қызыл дақтары бар аппақ қанаттары әдемі-ақ. Жерде жорғалап бара жатқан құмырсқаға бұл көбелек ұнады. Таныс қысы келіп:
– Сенің атың кім? – деп сұрады ол көбелектен.
– Мені Күн құдайының құрметіне «Аполлон» деп атаған, – деп мақтаныш пен жауап берді де көбелек басқа гүлге барып қонды.
– Ал, мен тоғай құмырсқасымын. Барлауға шықтым. Отбасыма дән, тағы басқа қорек болар азық іздеп жүрмін.
Көбелек қонған гүлдің жанында былтырдан қалған шөптің сабағы бар екен. Соның ұшында салбырап тұрған қап шықты байқаған ол: «Мұнда кел!» деп, құмырсқаны шақырды.
– Мына қапшықта дән бар секілді. Бұларды жиып, илеуге апарып тастайын, – деді құмырсқа қапшықты олай-бұлай қарап.
Кенет, қапшық жарылып, ішінен кішкентай сап-сары бір бөжек шыға келді.
– Тамшылар сияқты әдемі екен, – деді көбелек қызыға қарап.
– Жоқ, құртақандай күнге ұқсайды ғой, – деді құмырсқа.
– Мен – қанқызымын, – деді бөжек. – Бірақ кейде мені «Кішкентай күн» депте атайды.
– Сен қанқызына ұқсамайсың. Қанқызының арқасында қара ноқаттары болады, – деді көбелек.
– Сәл күте тұр.
Қазір маған да ноқат шығады. Қанқызы арқасын күнге тосып тұра қалды. Біраз дан соң қан қызының арқасы қы зарып, онда жеті қара ноқат пайда болды.
– Керемет! Нағыз қанқызы! – деді құмырсқа таңырқап.
– Сен қапшықтың ішінде жатып не істедің? – деп сұрады көбелек.
– Бұл қапшық емес, қуыршақтың қабыршағы, – деп жауап берді қанқызы.
– Мен әуелі жұмыртқада жаттым. Одан шық қан соң дернә сілге, кейін ұйықтап, қуыршаққа айналдым. Ал қуыршақтан, міне, қанқызы боп шықтым.
– Бұрын мен де көбелек болған жоқпын, – деп сөзге араласты Аполлон.
– Жұмыртқадан кішкентай жұлдызқұрт болып шықтым. Көп жедім, сөйтіп тез өстім. Содан кейін жібек жіпке оранып, піллә жасадым, сол жерде жатып ұйықтадым. Ал пілләдан қанатым желбіреп, көбелек болып шықтым.
– Мен де әуелі ұсақ дернәсіл болғанмын. Содан соң, алдымен қуыршаққа, кейінірек құмырсқаға айналдым, – деді тоғай құмырсқасы. Қанқызы күн көзіне біраз қыздырынып тұрған соң, құмырсқа мен көбелекке қош айтып, ұшып кетті. Құмырсқа да илеуіне оралмақ болып, төмен түспекші еді, кенет түрі қорқынышты жап-жасыл бірдеңеге көзі түсті. Бұл – гүл жанындағы шөпке жасырынып тұрған дәуіт болатын.
Құмырсқа көбелекке «қаш!» деп айқайлап, өзі төмен қарай домалап түсті. Көбелек қанатын қағып, дер кезінде ұша жө нелді. Дәуіт болса, аузының суы құрып, көбелектің артынан қарап, тұрып қалды.
Ол тікен сияқты үшкір келген алдыңғы қос аяғын кеудесіне қыса, «басқа жейтін не бар екен?» дегендей, басын екі жағына кезек-кезек бұрып, жан-жағына барлай қарады. Осы кезде дәуіттің қасындағы шөптің арасынан сырт еткен дыбыс естілді. Бұл ұзын мұртты көкқасқа шегіртке еді. Ол аш дәуітті көрген жоқ. Өзі көңілді, шырылдап қояды. Жемін аңдыған дәуіт оған ақырын жақындай түсті, ұзын аяқтары икемді-ақ.
Көбелек жоғарыдан мұны көріп тұрған. Шегірткеге жаны ашып, айқайлай бастады. Шырылдай әндетіп жүрген шегіртке көбелектің даусын естімеді.
Не істеу керек? Енді көбелек дәуіттің назарын өзіне аудармақ болып, бар пәрменімен төмен ұша жөнелді. Алайда байқамай, құрулы тұрған жұқа торға келіп түсті. Шошып кеткен көбелек қанаттарын бар күшімен сабалай бастады. Тор тер белді. Шөп шайқалып, шегіртке тұрған жапырақ қозғалды. Шегірт ке шырылын доғара қойды, төңірекке көз жіберді.
Назары қорғансыз қалған көбелек пен оған масайрай жақындап қалған өрмекшіге түсті. Сәлден соң көбелек өрмекшінің олжасына айналмақ.
Шегіртке «тиіспе оған!» деп айқайлап, құрыққа түскен көбелекке қарай бір-ақ секірді. Енді ол өзі де ілінген торды бар күшімен теуіп жіберді.
Өрмекшінің торы шыдамай, үзіліп кетті. Шегіртке мен көбелек екеуі бірдей жерге жалп етті.
Әрең дегенде қанатын түзеген көбелек асығып-аптығып гүл сабағына өрмелей жөнелді.
Үрейі ұшқан көбелек ұша алмай қалды. Ал шегіртке лып етіп секіріп, биік бір гүлдің сабағына барып қонды.
– Рақмет! – деді көбелек шегірткеге алғысын білдіріп. – Мен сені дәуіттен құтқарамын деп, өзім өрмекшінің жеміне айнала жаздадым.
– Дәуітті енді көріп тұрмын. Құтқар ған деген осы емес пе?! Саған рақмет. Енді тез кету керек, – деп жауап берді шегіртке. Көбелек ұшып, шегіртке секіріп, қаша жөнелді.
Әбден ыза болған өрмекші торын жөндеуге кірісті. Дәуіт болса, ұшып шығып, бір ағашқа жасырынды.
– Жерде ештеңе аулай алмайсың. Мен – ағаш дәуітімін, енді тек осында отырмасам, – деді ол өзімен-өзі сөйлесіп. Ал құмырсқаның жайы не болды?
Құмырсқа көбелекпен айыры лысқаннан кейін, біраз жүріп, бір қарақатқа өр мелеп шы ғады. Қарақат жапырақтарына ұсақ бөжектер жабысып алып, сөлін сорып жатыр екен. Құмырсқа біреуін мұртымен түртіп қалады. Күліп жібер ген бөжек тәтті тамшыдан құмырсқаға береді. Тамшыны жұтып алған құмырсқа басқа біре уін қытықтайды. Ол да өз асынан ұсынады. – Рақмет, бөжектер, астарың өте дәмді екен, – деп құмырсқа оларға алғысын білдіреді. Осы кезде жапыраққа қанқызы келіп қонады. Бөжектер жан-жаққа бытырай қашады. Қанқызы оларды қуа жөнеледі.
– Қанқызы, неге сен бөжектерге зәбір көрсетесің? – дейді құмырсқа ашу шақырып.
– Әбден қарным ашты, олар дәмді ғой! Бөжектерге бекер жа ның ашиды. Олар өсімдікке зиян келтіреді. Жапырақтардың сөлін сорып алады, ал жапырақтар одан ауруға шалдығады, – деп жауап қатады қанқызы.
– Бұлар – менің достарым! – деп құмырсқа ашуланады. – Ал менің достарым емес! Бөгеме, былай тұр! Бөжектерге бола ренжіспей-ақ қояйық! – дейді қанқызы.
Осы кезде қарақатқа құстың бір балапаны келіп қонады. Жылтыраған қанқызын көріп, оны көп ойланбастан шоқып алады.
Бірақ артынша «Тпу! Қандай жиіркенішті!» деп түкіріп тастайды. Қанқызы сілкініп алып, оған:
– Ақымақ балапан екенсің. Шамасы, сен анаңды дұрыс тың дамағансың ғой. Қанық түсті қоңыз, бөжектер жеуге жарамсыз келеді, – деп күңк етеді.
– Онда неге қанық түсті жидектерді жеуге болады? – деп сұрайды балапан таңырқай.
– Себебі, жидектер «басқалар мені көрсе екен, жесе екен» дегендіктен, қанық түсті болып келе ді. Ал шіркей, бөжектерге оның керегі жоқ...
– Неліктен? – деп балапан сөзін бөліп жібереді. – Кейбір бөжектер көзге түспеу үшін шөпке ұқсап жасыл көк боп киінсе, енді біреулері қанық түсімен қауіпті, әрі дәмсіз екенін білдіргісі келеді. Осыны ұмытпа! – дейді қанқызы.
– Сен неге дәмсізсің? – дейді балапан түсінбей.
– Өйткені біз қорыққанда улы қышқыл сөл бөліп шығарамыз. Менің қанық түсімді есіңнен шығарма, енді қайтіп қанқызын жемейтін бол. Бар, ұяңа ұш, анаңның айтқанын тыңда. Балапан ұшып кетеді. Қанқызы түскі астың қамына кіріседі.
Құмырсқа қайда кетті екен? Сөйтсе, ол балапан қанқызын шоқыған кезде, жапырақтар қозғалып, жерге құлап түсіпті. Қатты шошынғандықтан, зыта жөнеліп, әуелі шөптердің арасымен өтіп, сосын құмдауыт жерге шығады. Бір дөңге көтерілген бой да әлдеқандай шұқырға құлап түседі. Шұқыр түбіндегі құмнан қысқышқа ұқсас қорқынышты бір нәрсе шығып тұр екен. Әркім біле бермейтін жәндіктер көп қой. Бұл гүлігүлік болатын.
– Көмектесіңдер! – деп айқайлайды құмырсқа. Ол құм түйіршіктеріне жабысып, шұқырдан шықпақ болып жанталасады. Ал мәз болған зұлым жыртқыш құмырсқаға құм ата бастайды. Тұзаққа түскен қорегінің шаршап, шұңқыр түбіне құлап түсуін күтеді. Бірақ бұл жолы құмырсқаның жолы болып, осы араға көбе лек ұшып келеді.
– Аяқтарымнан ұста! – деп айқайлайды құмырсқаға. Гүлігүлік ашуланып, көбелекке де құм лақтыра бастайды. Құмырсқа көбелектің аяқтарына мықтап жабысады. Екеуі осылай жыртқыштан аман-сау құтылады.
Дегенмен, біразға дейін құм түйіршіктері арттарынан ұшып келіп, денелеріне тиіп жатқан еді. Көбелек ұшқан бойда бір тастың үстіне барып қонады.
Құмырсқа өзінің құтқарушысына алғысын жаудырады. Ал көбе лек оған өз басынан кешкен оқиғаларын баяндап береді. Құмырсқа мен көбелек тастың үстінде біраз әңгімелесіп отырадыда өз жөндерімен кетеді.
Құмырсқа илеуіне қарай асықты. Ол көп дән тапқан, соған келер жолды басқа құмырсқаларға көрсетпекші. Қыс түспей, олар азық қорын жинауы керек.
Илеуіне қайтып келе жатып құмырсқа бір ағаштың діңіне өрмелеп шығады. Онда етікші-қоңыз отыр екен. Құмырсқаның онымен қалжыңдасқысы келеді.
Жасырынып келіп, мұртымен қоңызды артынан түртіп қалады. Етікші бірден аяқтарын бү гіп, ағаштан жалп етіп, жерге құлайды. Құмырсқа болса, дереу ағаштан түсіп, оның жанына жетіп барады.
Қоңыз шалқасынан түсіп, қимылсыз сұлық жатыр.
– Етікші, саған не болды? – дейді құмырсқа дауыстап. Етікші-қоңыз алдымен аяқтарын жыбырлатып, содан кейін төң керіліп түседі де құмырсқаға қарайды.
– Бұл сен екенсің ғой. Менің зәрем ұшып, өлген бола қалған едім. Басқа амалым жоқ. Сен тістеп аласың, ара шағып алады. Сондықтан мен өтірік өлген болып алдай мын.
Сөйтіп, аман қаламын, – дейді етікші-қоңыз ақырын ғана.
Құмырсқа етікші-қоңыздан «мен білмедім» деп кешірім сұрайды. Қоңыз бір күрсініп алып ағашқа өрмелей жөнеледі.
Құмырсқа да өз жөнімен кетеді. Ақыры, илеуіне жетеді. Бауырларына көрген-білгендерін түгел баяндап береді.
Дәнді қайдан тапқанын, бөжектерді жолықтырғанын, қай тұста гүлі гүлік барын, ештеңені қалдырмай, бәрін айтады. Содан соң, құмырсқалар тізіліп, сапарға шығады. Олар бөжектерге қонаққа барып, табылған дәндерді жиып-теріп, илеуге алып қайтпақшы.