Ерте заманда Парсы қалаларының бірінде Қасым мен Әли Баба деген ағайынды жігіттер өмір сүріпті. Бір күні олардың әкелері қайтыс болып, қалған мұраны екеуі бөліп алады. Қасым бар байлыққа ие болып, інісінің еншісіне екі есек пен балта тиеді. Қасым бай қазынашының Фатима есімді қызына үйленеді. Ал Әли Баба Зейнеп деген кедей қызға үйленеді.
Қасым байығанның үстіне байи түседі. Әли Баба қала сыртындағы таудан отын шауып, оны базарға апарып сатып күнін көреді. Бір күні Әли Баба қара сақалды адамның соңына ерген бір топ салт аттыны байқайды. Бұлар қарақшылар еді. Әли Баба ағаш үстіне өрмелеп шығып, бұтақ арасына жасырынып қалады.
Аттылар Әли Баба тұрған жерге жақын келіп, қаптарын арқалап, атамандарының бұйрығын күтіп, тізіліп тұрады. Әли Баба санаса, атаманды қоспағанда қырық адам екен. Атаман жартас арасындағы есік алдына келеді де: «Сим-сим, есікті аш!» деп қатты дауыстайды. Сол сәтте үңгірдің есігі ашылады. Атаман мен қап көтерген жанына ергендері ішке кіріп, есік жабылады. Біраздан кейін шатқалдың есігі қайта ашылады. Бос қаптарды сүйреген қарақшылар сыртқа шығады. Аттарына мініп, кері шаба жөнеледі. Олар кеткен соң, Әли Баба сиқырлы есікке жақындап: «Сим-сим, есікті аш!» дейді.
Сол сәтте үңгірдің есігі ашылып, Әли Баба ішке кіреді. Үңгірде алтын мен қымбат бұйымдар үйіліп жатыр екен. Әли: «Мына есебі жоқ байлықтан аздап алсам ешкім біле қоймас» деп, екі бос қап тауып алып, ішін алтынға толтырады да: «Сим-сим, есікті аш!» деп айғайлайды. Есік сол сәтте айқара ашылып, Әли Баба шығысымен қайта жабылады.
Әли Баба алтын толы қапты есегіне артып, үйіне келеді. Әйелі ұзақ уақыт орманда не істегенін сұрайды. Әли Баба қарақшылар туралы айтып береді. Олар бар алтынды бақаға апарып жасырды. Келесі күні Әли Баба отын шабуға тағы да тауға кетеді. Ал Зейнеп бақтағы алтынды қазып алып, санауға кіріседі. Қайта-қайта шатасқан ол жүгіріп барып Фатимадан таразы сұрайды.
«Таразы не үшін керек болды екен?» – деп ойлаған Фатима таразының түбіне жабысып қалсын деп бал жағып жібереді. Зейнеп алтындарды өлшеп, иесіне қайтарып береді. Таразының түбіне жабысып қалған алтын динарды көрген Фатима кеш бата келген Қасымға болған жайды айтып береді. Қасым інісіне жолығып, алтынды қайдан алғанын сұрап алады.
Ертесіне Қасым өзімен бірге екі үлкен қапты алып, тауға жөнеледі. Ол есікті іздеп тауып, бар күшімен: – Әй, сим-сим, есікті аш! – деп айқайлады. Есік ашылып, Қасым ішке кіреді. Үңгір толы байлықты көріп, есінен айырылады. Қолына түскеннің бәрін тойымсыздықпен ала береді. Бірақ ондағы заттардың бәрін бірден алып кету мүмкін емес еді. Екі қапты толтырған ол: «Үйге бір апарып тастап, қайта келем», – деп ойлайды.
Қасым қаптарды сүйреп есік алдына әкеледі. Енді есікті ашатын сиқырлы сөзді айтайын десе, оны ұмытып қалыпты. Тек бір өсімдіктің атын айту керек екенін біледі. Ол айқайлап: – Бұршақ, есікті аш! – дейді. Бірақ есік ашылмайды. Қасым қорқып кетеді. Ойланып тағы да: – Бидай, есікті аш! – деп айқайлайды. Есік қозғалмайды. Осылай ол өзі білетін шөптердің бәрінің атын айтып шығады. Есік ашылмайды. Сол сәтте қарақшылар келіп қалады. Олар ақша толы қаптардың артына тығылған Қасымды көреді. Атаман қылышын суырып алып, оны шауып өлтіреді. Қарақшылар Қасымның денесін сол жерде қалдырып, қашырларын айдап алып кетеді.
Қасым таңға дейін оралмаған соң, Фатима жылап Әли Бабаға келеді. Күйеуінің үңгірге кеткенін айтады. Әли Баба бір есегіне мініп, екіншісін жетектеп тауға бет алады. Үңгірге кірісімен бауырының қап алтынның қасында өліп жатқанын көреді. Ол өлі денені қаптың біреуін босатып салады. Содан соң қаптарды есектерге артып, Қасымның үйіне келеді. Есікті Маржан есімді үй қызметшісі ашады. Екеуі үйге қапты көтеріп кіреді. Күйеуінен айырылған Фатима қайғырып жылайды. Өлікті жұртқа білдірмей жерлеу үшін барлық жол-жоралғысын жасайтын адамды табу керек. Себебі Әли Баба қарақшылардың оны іздейтінін білді. Маржан ақылды қыз еді. Әли Баба оған болған жағдайды, ойындағы күдігін түгел баяндап береді. Сол кезде Маржан: – Мен ондай адамды білемін. Оның аты – Мұстафа. Қаласаңыздар ертіп келейін, – дейді.
– Жарайды, бірақ көзін табалдырықтан аттағанша байлап әкел. Көрген-білгенін айтып қойған жағдайда, үйді таба алмай қалсын, – дейді Әли Баба. Маржан айтқан адамын көзін орамалмен таңып ертіп келеді. Бірақ көз байлаған орамал жыртық екен. Мұстафа келген жолын есіне сақтайды. Сөйтіп Әли Баба ешкімге білдірмей түнделетіп ағасын жерлейді.
Таң ата Ахмед базарға келеді. Ары-бері өткендерді тоқтатып, кеше кімнің үйінен өлік шыққанын сұрайды. Ешкім білмейтін болып шығады. Сөйтіп жүріп ол Қасымды жерлеуге қатысқан адамды жолықтырады. – Мен алыстан кеше қайтыс болған бай саудагер ағамды іздеп келіп ем. Сол үйге ертіп апарсаң, алтын динар беремін, – дейді мұңайып.
Баскесер Ахмедтің сөзіне сеніп қалған Мұстафа: «Жерлеуге мен қатыстым, бірақ көзім байлаулы болды. Алыстан келген екенсің, шамалап апарайын», – деп Қасымның үйін көрсетіп, динарын алып, кетіп қалады. Ахмед атаманға хабар бермек болады. Кетіп бара жатып жан-жағына барлай қарайды.
Мұндағы барлық қаптар бір-бірінен айнымайды екен. Қай үйді көрсеткенін шатастырып алуы да мүмкін. Сондықтан ол жерден әкті бір кесегін алып, қақпаға белгі салып кетеді.
Ахмедтің артынан базардан көкөніс алып келуге шыққан Маржан есіктегі белгіні көріп, бір жамандықты сезеді де, қара ниетті шатастыру үшін көршілердің қақпасына да тура сондай белгі салып, жөніне кетеді.
Ахмед ұрыны тапқанын айтып, атаманды ертіп алады. Қасымның үйі тұрған көшеге келіп қараса, барлық қақпада белгі соғылған екен. Бұларды алдап соққанын түсінген атаман ашуланып, Ахмедтің басын шауып тастайды.
«Бұл іске өзім араласпасам болмас», – деген оймен атаман келесі күні бір баскесерін қалаға жіберіп, жиырма мықты қашыр мен май құятын үлкен қырық құмыра сатып әкелдіреді. Бір құмыраға зәйтүн майын құйып, қалғандарының ішіне қарақшыларды кіргізіп отырғызады. Содан соң беттерін жауып, сыртынан май жағып шығады. Кеш батып, қараңғы түскенде май сатушы саудагер кейпінде қалаға кіреді. Мұстафаның көмегімен Қасымның үйіне келіп, Әли Бабадан бір түнеп шығуға рұқсат сұрайды. Әли Баба оны аулаға кіргізеді. Атаман Әли Баба үйге кіріп кеткенде, қарақшыларына қозғалмай отыруды бұйырып: «Түнде өзім шығып, сендерді үйге кіргіземін», – деп сыбырлайды. Әли Баба Маржанға: – Қонақ келді, жақсылап ас даярла, – дейді.
Маржан ас үйге келіп, майдың таусылғанын көреді де, қонақтың май сататын саудагер екенін есіне түсіріп, құмыралардың бірінен май құйып алмақ болады. Май құйылған құмыра бірінші тұр еді. Маржан құмыраны ашып, ыдысына май құя бергенде келесі құмырадан: «Атаман, бұл сіз бе?» – деп сыбырлаған дауысты естиді.
Қорқып кеткен Маржан үйге жүгіріп кіреді. Әли Бабаны шақырып алып, не болғанын айтады. Әли Баба май сатушының зұлым қарақшы екенін біледі. Маржанмен ақылдаса келіп, қарақшылардан құтылудың амалын табады. Маржан ас үйге келіп, үлкен ыдысқа май құяды. Ыдысты отқа қойып, майды әбден қыздырады. Қызған майды Әли Баба екеуі дыбыс шыққан құмыраға құйып жібереді. Құмыраның ішінде отырған қарақшы айқайлап үлгермей, бірден жан тапсырады. Осылай олар біртіндеп қалған құмыраларда жасырынған қарақшылардан да құтылады. Әли Баба ішке кіріп, Фатимаға: – Үйде отырған қонақ – Қасымды өлтірген қарақшылардың атаманы. Барып әкеңе айт, – деп қаланың қазысына жұмсайды.
Өзі түк болмағандай қонақты жанына келіп жайғастырады. Маржан неше түрлі ас пісіріп, дастарқанды жайнатып жібереді. Сөйтіп атаманды әбден тойдырады. Оны қатты тойғаны соншалық, тіпті қозғалуға мұршасы келмей қалады. Содан соң Маржан атаманның көңілін аулап, мың бұралып билеп береді. Атаман сол жатқан жерінде ұйықтап кетеді. Түннің бір уағында оянып, құмыраларға жақын келіп, үш рет шапалақтап: «Уақыт болды, тұрыңдар!» – дейді бұйырып. Бірақ ешкім көтеріле қоймайды. Ол тағы да: «Тұрыңдар деймін, маубастар!» – дейді дауыстап. Бұл кезде қазидың адамдары да келіп жеткен еді. Олар атаманды ұстап алып, қолын байлап өздерімен бірге алып кетеді. Фатима әкесіне Әли Бабаның қарақшылардың үңгіріне қалай тап болғанын, күйеуін өлтіріп, қазір сол қарақшылардың атаманы саудагер кейпінде үйінде қонақ болып отырғанын түгел баяндап берген болатын. Қала халқын тонап, әбден мезі еткен бұл қарақшыларды қази қолға түсіре алмай жүрген еді. Келесі күні қарақшылардың атаманын алаңға шығарып, бүкіл жұрттың алдында жазалайды. Әли Баба ағасының байлығына ие болып, Зейнеп, Фатима, Маржан төртеуі еш уайым-қайғысыз өмір кешеді. Ал қала халқы өле-өлгенше тыныш, әрі бақытты өмір сүріпті.
күшті